Δέσποινα Παπαστάθη*
«Ανήκω στο ανύπαρκτο κόμμα των ποιητών» δήλωνε ο Άρης Αλεξάνδρου σε συνέντευξή του το 1975 στον Δημήτρη Ραυτόπουλο, αρνούμενος τόσο τις κομματικές, όσο και τις λογοτεχνικές ταυτότητες, απορρίπτοντας κάθε θεσμική αναγνώριση για τα γραπτά του, είτε αυτή προερχόταν από τις λεγόμενες σοσιαλιστικές χώρες, είτε από τις δήθεν δημοκρατικές κυβερνήσεις του ελεύθερου κόσμου.[1] Ανυπότακτος και αντισυμβατικός στον ποιητικό και δοκιμιακό λόγο του, ο Αλεξάνδρου στην ερώτηση του Δημήτρη Ραυτόπουλου «Σε ποιο κόμμα ανήκεις;» απαντά αφοπλιστικά:
«Δεν ανήκω σε κανένα κόμμα και σε καμιά πολιτική οργάνωση. Δεν είμαι μέλος καμιάς εκκλησίας. Δεν είμαι οπαδός καμιάς θρησκείας. Όπως το ’χω ξαναπεί, Δεσμώτης τήδε ίσταμαι τοις ένδον ρήμασι πειθόμενος. Έχοντας περάσει από τα ξερονήσια και τις φυλακές, νιώθω πως είμαι συγκρατούμενος όχι μόνο με όσους υποφέρουν στα φασιστικά στρατόπεδα, μα και με όσους βασανίζονται στο Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ. Νιώθω αλληλέγγυος και συνυπεύθυνος με όσους αγωνίστηκαν, αγωνίζονται και θα αγωνιστούν εναντίον όλων των τυράννων, εστεμμένων και τραγιασκοφόρων, εναντίον όλων των δεσποτών, γαλονάδων και ρασοφόρων». [2]
Το ελεύθερο αυτό πνεύμα, αδέσμευτο από κάθε μορφής δογματισμό διαπνέει το βιβλίο του Αλεξάνδρου με τίτλο Έξω απ’ τα δόντια. Δοκίμια 1937-1975, που κυκλοφόρησε εκ νέου από τις εκδόσεις Πατάκη σε επιμέλεια Ελένης Κεχαγιόγλου.[3] Στον τόμο περιλαμβάνονται δεκατρία κείμενα του Αλεξάνδρου, τα οποία είναι κυρίως δοκίμια, με εξαίρεση ένα δράμα, ένα σενάριο και μία συνέντευξη. Τα κείμενα δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά από το 1937 έως το 1975 σε μείζονα περιοδικά λόγου και τέχνης, όπως Νεοελληνικά Γράμματα, Καινούρια Εποχή, Επιθεώρηση Τέχνης, Ηριδανός, κ.α. Στο προλογικό σημείωμα η επιμελήτρια της έκδοσης δίνει σαφείς και έγκυρες πληροφορίες για την εκδοτική των κειμένων –όπως τίτλος τόμου, διαφοροποιήσεις στους τίτλους των δοκιμίων ανάμεσα στην αρχική και τις μετέπειτα δημοσιεύσεις τους, ορθογραφία, κτλ– ενώ στο τέλος καθενός αναφέρονται τα στοιχεία της αρχικής έκδοσης.
Η ιστορική ορθογραφία, η σχέση τέχνης και ζωής, ο υπερρεαλισμός και η ανάγκη έκφρασης του ονείρου, ο σχολαστικισμός και ο δογματισμός της σοβιετικής σκέψης, η άρνηση κάθε μορφής αυθεντίας, τα λογοτεχνικά βραβεία και εν γένει ο ρόλος και η θέση του ποιητή μέσα στην κοινωνία είναι οι θεματικοί άξονες γύρω από τους οποίους κινούνται τα δοκίμια του τόμου, αναδεικνύοντας σταθερές του ποιητή και στοχαστή Άρη Αλεξάνδρου.
Η «κουταμάρα της ορθογραφίας», η εκμάθηση της οποίας ανήκει σε όσους είχαν καιρό για χάσιμο, πρέπει να καταργηθεί δηλώνει με ορμή και παρρησία ο Αλεξάνδρου στο νεανικό δοκίμιό του με τίτλο «Περί ορθογραφίας», συμφωνώντας με την πρόταση του Κ. Μαρίνη σε άρθρο του στην εφημ. Πρωία.[4] Η τέχνη εκφράζει μιαν εποχή, υποστηρίζει ο Αλεξάνδρου, καθώς είτε ζωντανεύει «την αντικειμενική πραγματικότητα […] όπως τη βλέπει ένας ευαίσθητος παρατηρητής», είτε «εξωτερικεύει […] τον εσωτερικό κόσμο ενός ευαίσθητου δέκτη των εξωτερικών γεγονότων», η επίδραση της ζωής πάνω στην τέχνη είναι απολύτως αναγκαία, μιας και «η ίδια η ζωή θα καθορίσει και το θέμα και την έκφραση που θα προτιμηθεί».[5] Ο προβληματισμός του Αλεξάνδρου για τη σχέση της κοινωνικής πραγματικότητας, της έξω ζωής με την έσω ζωή της τέχνης είναι διαρκής στα δοκίμια του τόμου, μιας και «ο κυριότερος παράγοντας της λογοτεχνικής ενασχόλησης είναι η προσπάθεια του ανθρώπου να εκφραστεί».[6] Υπερασπίζεται μαχητικά το δικαίωμα στην ελεύθερη καλλιτεχνική έκφραση, τονίζοντας, για παράδειγμα, τα πλεονεκτήματα του υπερρεαλισμού, όταν οι Νέοι Πρωτοπόροι, το επίσημο περιοδικό της Αριστεράς, τον καταδίκαζε ως «παθολογική κατάσταση […] που δεν μπορεί να είναι τέχνη».[7] Στο στόχαστρο του Αλεξάνδρου μπαίνει και ο σχολαστικισμός της σοβιετικής σκέψης, ο οποίος «γεννιέται και προκόβει σε εποχές ανελευθερίας»[8] και ωθεί τις κριτικές να είναι σφαγιαστικές σε κάθε καλλιτεχνική έκφραση που αντιτίθεται στις αρχές του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, εμποδίζοντας τόσο τους καλλιτέχνες, όσο και τους επιστήμονες να τολμούν να θέσουν καινούρια και άλυτα προβλήματα. Ο Δημήτρης Ραυτόπουλος στο βιβλίο του με τίτλο Άρης Αλεξάνδρου, ο εξόριστος[9] έχει καταγράψει υποδειγματικά την πάλη του ποιητή έναντι σε κάθε ιδεολογικό καταναγκασμό, σε κομματικές στενώσεις και ορθοδοξίες.
Ο ποιητής είναι : «άνθρωπος προικισμένος με μια ιδιαίτερη ευαισθησία και άνθρωπος που έχει την ικανότητα να βρίσκει την κατάλληλη, την καίρια λέξη, για να εκφράσει την ευαισθησία του, άνθρωπος που μπορεί, εξομολογούμενος δημοσία και λέγοντας ολόκληρη την προσωπική του αλήθεια, αδιαφορώντας για τις όποιες σκοπιμότητες, να βοηθήσει τους άλλους να καταλάβουν πληρέστερα τον κόσμο και τον εαυτό τους».[10]
Για να πετύχει στην αποστολή του, ο ποιητής Αλεξάνδρου παροτρύνει τους ομότεχνούς του, αλλά και τον ίδιο τον εαυτό του:
Δοκίμαζε, συνέχιζε τα γυμνάσματά σου.
Κοίτα που κ’ η θάλασσα ανακατεύει συνεχώς
ουρανό και φύκια
πασχίζοντας να βρει το σωστό της χρώμα.
(Άρης Αλεξάνδρου, «Γύμνασμα», Ευθύτης οδών, 1959)
Ο ποιητής ως άλλος γεωμέτρης του πνευματικού χώρου δεν προβλέπεται από κομματικά καταστατικά, δεν λογοκρίνεται, δεν σιωπά, γιατί «τι άλλο είναι η σιωπή για έναν συγγραφέα αν όχι αυτοκτονία»;[11] Ο ποιητής «είναι πάντοτε με το μέρος της Αντιγόνης και ποτέ με το μέρος του Κρέοντα»,[12] αρνούμενος να υποταχθεί στη σκοπιμότητα της πολιτικής, επιλέγοντας τον δρόμο της ποιητικής ανυποταξίας, όσο δύσκολος κι αν είναι αυτός, αρνούμενος διακρίσεις και λογοτεχνικά βραβεία.
Στον τόμο περιλαμβάνονται, επίσης, ένα δράμα και ένα κινηματογραφικό σενάριο. Ο Αλεξάνδρου γράφει την «Αντιγόνη» το 1951 στον Αϊ-Στράτη και την πρωτοδημοσιεύει στο περιοδικό Καινούρια Εποχή το καλοκαίρι του 1960. Την ίδια εποχή που ο Μπρεχτ επιχειρεί τη δική του Αντιγόνη, ο Αλεξάνδρου τοποθετεί την τραγική ηρωίδα κατά την Πρώτη Πράξη στα ελληνικά βουνά της Κατοχής και κατά τη Δεύτερη στα δίσεχτα χρόνια του Εμφυλίου, αντιστρέφοντας χαρακτήρες, συνειδήσεις και καταστάσεις, σαν να είναι ιδωμένες μέσα από ένα παραμορφωτικό κάτοπτρο. Ο συγγραφέας θέτει επί σκηνής το αιώνιο ζήτημα της αυτοθυσίας σε αντιηρωικούς και δυσοίωνους καιρούς, δραματοποιώντας με ευθύβολο και συγκινητικό τρόπο τον Άνθρωπο σε κρίση, υποταγμένο στις επιταγές της ζοφερής, πολεμικής και πολιτικής, εξωτερικής κατάστασης, αλλοτριωμένο από τους αγώνες που δίνονται στο όνομά του, αλλά ερήμην του. Κείμενο και παρακείμενο, χώρος και χρόνος, πρόσωπα, ονόματα, έργα και λόγια αναδεικνύουν μια άρτια δομημένη μίμηση αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Στην «Αντιγόνη» ο αναγνώστης αναγνωρίζει τα θέματα που θα αναπτύξει δεξιοτεχνικά λίγα χρόνια αργότερα ο Αλεξάνδρου στο Κιβώτιο, το οποίο έμελλε να τον καθορίσει ως συγγραφέα.
Η κριτική στάση του Αλεξάνδρου απέναντι στην ανθρώπινη παθολογία σε σκοτεινούς καιρούς, στην επιθυμία της εξουσίας να επιβληθεί βίαια στον ανθρωπισμό βρίσκει θαυμαστή έκφραση στο κείμενό του με τίτλο «Ο καθηγητής Βαρχάιτ», το οποίο είναι γραμμένο με τη μορφή σεναρίου. «Όλοι κυνηγάνε τους ανατροπείς» βεβαιώνει τον βραβευμένο και δημοφιλή επιστήμονα, καθηγητή κ. Βαρχάιτ, η Γριά οικονόμος του, [13] αφού το κοινωνικό και πολιτικό σύστημα κατορθώνει πάντοτε να παραμείνει αδιασάλευτο, έστω κι αν αυτό σημαίνει τη θυσία της ευζωίας των μελών του.
Το έργο του Άρη Αλεξάνδρου, ποιητικό και πεζό, παραμένει ακλόνητο σημείο αναφοράς για την αγωνία του δημιουργού απέναντι στον ολοκληρωτισμό, απ’ όπου κι αν αυτός προέρχεται, καθιστώντας το αδιάλειπτα επίκαιρο. Η επανέκδοση των δοκιμίων του φέρνει στο προσκήνιο έναν από τους πιο σημαντικούς ποιητές και στοχαστές της μεταπολεμικής λογοτεχνίας μας, του οποίου το δόγμα της ζωής και του έργου θα μπορούσε να συνοψιστεί στα εξής δικά του λόγια:
«Κι αν κατόρθωνα να ρίξω και τον ελάχιστο κόκκο τσιμέντου για να στρωθεί ο δρόμος απ’ τον homo sapiens στον homo humanus, θα έλεγα πως η ζωή μου δεν πήγε του κάκου».[14]
*Το κείμενο δημοσιεύτηκε εδώ: https://www.oanagnostis.gr/aris-alexandroy-tois-endon-rimasi-peithomenos-tis-despoinas-papastathi/
Like this:
Like Loading...
