Το άρθρο αυτό του τετ…ραδίου σημειώσεις είναι αφιερωμένο στους Ασίκηδες. Ένα άρθρο για τον πολιτισμό και τις εκλεκτικές συγγένειες της τέχνης που μας ενώνουν με τον πολιτισμό της ανατολής. Αρθρο- απάντηση σε όλα αυτά ακούστηκαν και γράφτηκαν τις τελευταίες μέρες με αφορμή χωριστικά τερτίπια και λόγους. Τετ…ραδίου σημειώσεις λοιπόν σήμερα για τους Ασίκηδες, για τους περιπλανώμενους και μοναχικούς που γυρνούσαν από χωριό σε χωριό και τραγουδούσαν τον πόνο και τον καημό όχι μόνο τον δικό τους αλλά όλου του λαού. Για τους αγράμματους που κατάφεραν να σώζουν έναν ολόκληρο πολιτισμό και μια παράδοση που το επίσημο κράτος εχθρεύονταν, για τους ανθρώπους που με τη μαγεία της τέχνης τους καυτηρίαζαν το άδικο χωρίς περιστροφές. Για τους ανθρώπους που μας κάνουν να συνειδητοποιούμε πως τελικά η παράδοση είναι μία, πως τα αρχέγονα πρότυπα είναι πανανθρώπινα και μας ενώνουν. Όπως έγραψε και ο Ασίκης Νεσιμί Τσιμέν: 



«Για το Νεσιμί ο καθένας είναι αδελφός αληθινός,

αυτή είναι η αρχή κι η αξία του, φίλε και καρντάση,

άλλοι έχουν χότζα, άλλοι αλεβή ντεντέ, άλλοι καλόγερο,

η πίστη μας είναι διαφορετική μα είμαστε από την ίδια ουσία»…




Ασίκηδες: Οι ερωτευμένοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας*



Ασίκηδες ονομάζονταν οι περιπλανώμενοι λαϊκοί καλλιτέχνες της Ανατολής. Ετυμολογικά η λέξη προέρχεται από το aşik που στα τούρκικα σημαίνει ο εραστής, ο ερωτευμένος, ο παθιασμένος παράφορα με κάτι στη ζωή. Οι Ασίκηδες βέβαια δεν είχαν πάντα αυτή την ονομασία παλαιότερα ονομάζονταν ozan ή halk şairi δηλαδή λαϊκοί ποιητές και ακόμη πιο παλιά baksι.


Τα καλλιτεχνικά χαρακτηριστικά του Ασίκη και οι συσχετίσεις του με μορφές δημιουργίας σε Ελλάδα και Ευρώπη


Οι Ασίκηδες δεν ήταν απλοί μουσικοί ή τραγουδιστές ήταν ταυτόχρονα μουσικοί, ποιητές και τραγουδιστές που ερμήνευαν τα τραγούδια που τους δίδαξε η παράδοση ή τραγούδια που οι ίδιοι συνέθεταν με βάση την παράδοση. Η καλλιτεχνική τους δημιουργία ήταν κατά βάση αυτοσχεδιαστική δηλαδή εμπνεόμενοι από την παράδοση συνέθεταν από την αρχή δικά τους τραγούδια είτε προσέθεταν δικά τους στοιχεία στα ήδη παραδοσιακά τραγούδια. Το όργανο που συνόδευε τους Ασίκηδες ήταν το σάζι σε διάφορες εκδοχές. Η εικόνα του Ασίκη που παίζει το σάζι και ερμηνεύει τα τραγούδια του ο ίδιος αποτελεί τον κανόνα, όμως υπήρχαν και εξαιρέσεις, υπήρχαν Ασίκηδες οι οποίοι απλώς έγραφαν λαϊκά ποιήματα, οι δεύτεροι ονομάζονταν Kalem şuari ενώ οι πρώτοι saz şairi. Για τον Ασίκη ο απόλυτος σεβασμός στους παραδοσιακούς λαϊκούς μουσικούς δρόμους της Ανατολής, τα μακάμια (makam) ήταν κανόνας απαράβατος, μάλιστα τα ποιήματα που συνέθετε ήταν σε απόλυτη συσχέτιση με την αρμονία και τη μελωδία της μουσικής. Σπανιότερα οι Ασίκηδες παρουσίαζαν μια μουσική σύνθεση χωρίς τραγούδι ή ακόμα και ως συνοδευτική μιας απαγγελίας. Παρατηρείται λοιπόν το φαινόμενο μιας ολοκληρωμένης καλλιτεχνικής δημιουργίας, ένα σύνολο μελοποίησης, οργανικής εκτέλεσης και ερμηνείας του τραγουδιού με χαρακτήρα παραδοσιακό ή νεώτερο, που βασίζεται όμως στην παραδοσιακή καλλιτεχνική δημιουργία και που δημιουργός της είναι το ίδιο πρόσωπο, ο Ασίκης.



Με την επισφάλεια που δημιουργούν τα συμπεράσματα της αναλογίας μπορούμε να πούμε ότι ο Ασίκης έμοιαζε με τον τροβαδούρο της Μεσαιωνικής Δυτικής Ευρώπης, τον προομηρικό ραψωδό ή ακόμα και με τους λυράρηδες της Κρήτης που γυρνούσαν κι αυτοί από χωριό σε χωριό και ερμήνευαν τις μαντινάδες τους.



Το ιστορικό πλαίσιο


Στην οθωμανική αυτοκρατορία τρία ήταν τα λογοτεχνικά ρεύματα που κυριάρχησαν στην καλλιτεχνική δημιουργία. Το Τασαββούφ (Tasavvuf) είναι το καλλιτεχνικό ρεύμα της θρησκευτικής λογοτεχνίας και άρχισε να καλλιεργείται περίπου τον 10 αιώνα μ.Χ χρονιά που οι Οθωμανοί ασπάζονται το Ισλάμ. Από τα τέλη του 13ου αιώνα εμφανίζεται στην Οθωμανική αυτοκρατορία ένα ακόμη καλλιτεχνικό ρεύμα, η λογοτεχνία Ντιβάν (Divan) που είναι η λόγια καλλιτεχνική δημιουργία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έχει κύριες επιρροές την περσική και αραβική λογοτεχνία και εκπροσώπους επιφανείς λόγιους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με κυριότερο τον ποιητή Φουζουλί. Το τρίτο ρεύμα που αναπτύχθηκε ήταν η λαϊκή λογοτεχνία η οποία ανιχνεύεται ως καταγραφή γύρω στις αρχές του 12ου αιώνα. Η λαϊκή λογοτεχνία αποτελείται από την προφορική παραδοσιακή λογοτεχνία που διατηρείται στη μνήμη του λαού και μεταλαμπαδεύεται στις επόμενες γενιές προφορικά και τη γραπτή λαϊκή λογοτεχνία που εδώ ανήκει και η καλλιτεχνική δημιουργία των Ασίκηδων αλλά και τα πασίγνωστα παραμύθια του Νεσρεττίν Χότζα.



Οι Ασίκηδες λοιπόν προέρχονται από τον λαό και μάλιστα από αυτό το κομμάτι του λαού το πιο φτωχό και αμόρφωτο. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως η πλειοψηφία των Ασίκηδων δεν ήξεραν, μέχρι και τις μέρες μας, γραφή κι ανάγνωση, κι αυτός είναι και ένας από τους λόγους που πολλές δημιουργίες τους έχουν πλέον χαθεί. Γεωγραφικά προέρχονται κυρίως από χωριά της κεντρικής και νοτιοανατολικής Τουρκίας αλλά και την Περσία και το Ιράκ. Καλλιτεχνικά κρατούν από τις παραδόσεις του δημοτικού τραγουδιού των βουνίσιων και τις παραδόσεις της υπαίθρου, εκεί που το μουσικό πάθος παντρεύτηκε με τους ήχους της φύσης. Για πολλούς αιώνες έμειναν στην αφάνεια και το περιθώριο παραγκωνισμένοι από την παντοδυναμία της ισλαμικής λογοτεχνίας Τασαββούφ και τη λόγια λογοτεχνία Ντιβάν και μόνο μετά τη δημιουργία των «καφενείων των Ασίκηδων» στα αστικά κέντρα, τον 17 αιώνα, άρχισαν να αποκτούν ένα είδους αναγνώρισης από τον υπόλοιπο λογοτεχνικό κόσμο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παρόλα αυτά έχαιραν της αγάπης του απλού λαού καθώς τους θεωρούσαν σοφούς και γνήσιους εκφραστές τους καθώς δεν «έκρυβαν τα λόγια τους» και πολλές φορές κατήγγειλαν με σαρκαστική κριτική τα κακώς κείμενα της εξουσίας θρησκευτικής και κρατικής, τις προκαταλήψεις και χλεύαζαν την αυθαιρεσία των νόμων. Γι αυτό και πολλές φορές προκαλούσαν φόβο στους άρχοντες που ενίοτε τους κυνηγούσαν, γιατί οι στίχοι τους περιείχαν έναν δυνατό κοινωνικό προβληματισμό.




Πώς γινόταν κάποιος Ασίκης


Για να γίνει κάποιος Ασίκης έπρεπε να μαθητεύσει δίπλα σε έναν πεπειραμένο Ασίκη, τον συνόδευε στις περιοδείες του και τον βοηθούσε στις παραστάσεις του. Ο μάστορας – ουστά (usta) μάθαινε στο τσιράκι (cirak) έργα προηγούμενων ασίκηδων, τρόπους κουρδίσματος και παιξίματος του σαζιού, τρόπους τραγουδίσματος και ερμηνείας αλλά και δικά του έργα που αργότερα τα έπαιρνε ο μαθητής και τα ενέτασσε αυτούσια ή προσθέτοντας δικά του στοιχεία στο ρεπερτόριό του. Όταν η μαθητεία αυτή ολοκληρωνόταν και ο νέος ασίκης ήταν σε θέση να κατανοήσει το πνεύμα της λαϊκής τέχνης και ένιωθε έτοιμος να σταθεί μόνος του αποχωρίζονταν τον δάσκαλο και ακολουθούσε τη μοναχική του πορεία περιοδεύοντας σε χωριά και πόλεις.




Η πορεία των Ασίκηδων ανά τους αιώνες


Οι Ασίκηδες ήταν περιπλανώμενοι πήγαιναν σε χωριά, ζούσαν για ένα διάστημα εκεί και όταν η τέχνη τους δεν έβρισκε ικανοποιητική ανταπόκριση έπαιρναν το σάζι τους και πήγαιναν σε άλλο χωριό. Τουλάχιστον στην αρχή απέφευγαν τις μεγάλες πόλεις ή έμεναν για μικρό διάστημα εκεί. Ήταν συνήθως αγράμματοι, τραγουδούσαν και έπαιζαν σάζι στους γάμους, στα πανηγύρια και στις συγκεντρώσεις των χωρικών και των μπέηδων και από αυτές τις εκδηλώσεις έβγαζαν τον επιούσιο. Τα θέματα των τραγουδιών τους αναφέρονταν κυρίως στην ομορφιά της φύσης, στον πρώτο έρωτα, στα έθιμα του χωριού, στις καθημερινές συνήθειες του ανθρώπου που ζει στην ύπαιθρο. Ήταν οι πιο αυθεντικοί παραδοσιακοί ποιητές, γιατί μετέδιδαν αυτούσια τη δημοτική παράδοση με ελάχιστες προσμίξεις. Δυστυχώς το μεγαλύτερο μέρος αυτής της περιόδου των Ασίκηδων δεν ήταν δυνατόν να καταγραφεί και χάθηκε, αποτέλεσε όμως τη βάση στην οποία στηρίχθηκαν οι επόμενοι περισσότερο καλλιεργημένοι λαϊκοί ποιητές.



Από τις αρχές του 17ου αιώνα άρχισαν να αναπτύσσονται τα μεγάλα αστικά της αυτοκρατορίας με τους περισσότερους Ασίκηδες να ακολουθούν τη «μόδα» της εποχής και να εγκαθίστανται στα αστικά κέντρα. Έτσι στα τέλη περίπου του 17ου αιώνα δημιουργούνται τα πρώτα «καφενεία των Ασίκηδων». Εκεί διοργανώνονταν μουσικοποιητικοί διαγωνισμοί ανάμεσα στους Ασίκηδες με σκοπό την επίδειξη των ταλέντων τους και την ανάδειξη του «αρχιποιητή». Στα καφενεία αυτά επικρατούσε υποβλητική ατμόσφαιρα και οι διαγωνιζόμενοι λαϊκοί ποιητές διακατέχονταν περισσότερο από πνεύμα ευγενούς συναγωνισμού παρά αντιπαλότητας. Τα καφενεία των Ασίκηδων έφτασαν στη μεγαλύτερη ακμή τους έναν αιώνα μετά, στα τέλη του 18ου αιώνα ενώ άρχισαν να σβήνουν σιγά σιγά στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα κάτω από τη δυτικοποίηση του νεώτερου τουρκικού κράτους. Την εποχή των σουλτάνων Αμπντουλμετζίντ και Αμπντουλαζίζ προσκαλούνταν Ασίκηδες στην αυλή του παλατιού και μάλιστα κάποιοι από αυτούς ζούσαν στο σαράι εν είδει αυλικού ποιητή. Αυτοί οι Ασίκηδες έδειξαν ζωηρό ενδιαφέρον να ενσωματώσουν τη λαϊκή ποίηση στην «υψηλή κουλτούρα», χρησιμοποιώντας αραβικές και περσικές εκφράσεις και δάνεια από το ύφος και τη γλώσσα της λογοτεχνίας Ντιβάν, χωρίς να δικαιώνονται από το αποτέλεσμα όμως, καθώς το αποτέλεσμα ήταν μάλλον μια αποτυχημένη μίμηση της λόγιας ποίησης. Οι σημαντικότεροι ποιητές αυτής της κατηγορίας είναι ο Ασίκ Ομέρ και ο Νεντίμ.



*Για τη συγγραφή αυτού του άρθρου πολλές ευχαριστίες οφείλονται στον Θωμά Κοροβίνη και στο βιβλίο του «Οι Ασίκηδες», εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα 1991



**Το κείμενο συνοδεύουν ζωγραφιές συναθροίσεων με πρωταγωνιστή το σάζι. 
Το σάζι αποτελούσε τον αχώριστο και ενίοτε το μοναδικό σύντροφο του Ασίκη στις περιπλανήσεις του, εσωτερικές και εξωτερικές.
 
Κατηγορίες των λαϊκών ποιημάτων με βάση το περιεχόμενο
 
1. Γκιουζελλεμέ



Είναι ερωτικολυρικά ποιήματα που γράφτηκαν με αφορμή τα ερωτικά πάθη του Ασίκη. Ο Ασίκης είτε είναι ερωτευμένος με μια κοπέλα που ανταποκρίνεται στον έρωτά του και φλεγόμενος από πόθο της αφιερώνει ποιήματα είτε ο έρωτας του είναι ανεκπλήρωτος και θρηνεί από απελπισία. Στη δεύτερη περίπτωση προσπαθεί να συγκινήσει την αγαπημένη του, τραγουδώντας τα βάσανά του που πιστεύει πως θα τον στείλουν στον τάφο. Βέβαια πολλές φορές η αγαπημένη είναι ανύπαρκτη, είναι το πλάσμα της φαντασίας του στολισμένη με διάφορα μυθικά στοιχεία.



2. Τασλαμά



Είναι ποιήματα που γράφτηκαν με σκοπό να κατακρίνουν να κακολογήσουν ή να αστειευτούν. Η σάτιρά τους είναι καυστικότατη. Ο μπακάλης που ξεγελάει τον πελάτη, ο καδής που καλλιεργεί το ρουσφέτι, ο αγάς που δέχεται μπαχτσίσια είναι μόνο μερικά παραδείγματα που δίνουν την ευκαιρία στον Ασίκη να ψέξει το άδικο, να ειρωνευτεί τους ανωτέρους του, να γελοιοποιήσει τους δυνάστες.



3. Αγιτλάρ



Τα Αγιτλάρ είναι θρηνητικά τραγούδια, μοιρολόγια, αντίστοιχα με τα τραγούδια του κάτω κόσμου της ελληνικής μουσικής παράδοσης. Τα Αγιτλάρ σχεδιάζονταν και τραγουδιούνταν για τους νεκρούς, οι συγγενείς και οι φίλοι εξέφραζαν τα συναισθήματά τους κλαίγοντας τραγουδιστά, πολλές φορές ακόμη και ψεύτικα. Σε κάποιες περιοχές της Τουρκίας αυτό το έθιμο διατηρείται ακόμη και σήμερα. Οι Ασίκηδες συνήθιζαν να βαπτίζουν Αγιτλάρ όμως και τραγούδια που έγραφαν με αφορμή μια μεγάλη συμφορά, μια φυσική καταστροφή ή ακόμα και μια αρρώστια.



4. Κοτσακλαμά και Ντεστάν



Είναι δύο κατηγορίες που δύσκολα διαχωρίζονται μεταξύ τους. Τα ποιήματα αυτών των κατηγοριών υμνούν τη γενναιότητα και την παλληκαριά. Είναι σαν μικρά έπη που αφηγούνται και εκθειάζουν τα κατορθώματα ενός ήρωα.



5. Μουαμμά



Η ονομασία Μουαμμά είναι δανεισμένη από τη λογοτεχνία Ντιβάν. Τα ποιήματα αυτής της κατηγορίας είναι ποιήματα σε μορφή αινίγματος. Το είδος αυτό καλλιεργήθηκε στα καφενεία των Ασίκηδων και στους διαγωνισμούς που διεξάγονταν εκεί μεταξύ των Ασίκηδων. Ένας Ασίκης αναγκάζονταν να αποδεχτεί την ήττα του και να αναγνωρίσει ως καλύτερο του κάποιον άλλο ποιητή που έθετε με πιο περίτεχνο τρόπο ένα αναπάντητο ερώτημα ή έδινε με εύστοχο ποιητικό τρόπο τη λύση στο ερώτημα που του έθεταν.



6. Νασιχάτ



Τα ποιήματα Νασιχάτ γράφτηκαν με τη σκοπιμότητα να διδάξουν ή να προπαγανδίσουν μια ιδέα. Λέγονται και συμβουλευτικά ποιήματα.

Συντάκτης:Χρήστος Λαγαρίας
e-mail: paratiritis.lagarias@gmail.com

*Αναδημοσίευση από το http://www.paratiritis-news.gr/detailed_article.php?id=167083&categoryid=10